GİRİŞ

Değeri başka bir finansal varlığın ve ya malın değerine bağlı olan araçlar vadeli işlem piyasası ya da başka bir deyişle türev araçlardır. Türev araçlar elde tutulan varlığın hak ve yükümlülüklerinin ticaretine imkân sağlar.

Vadeli işlem sözleşmeleri, belirli bir vadede önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikteki malı ve ya finansal bir aracı önceden alma ve ya satma hak ve yükümlülüğü veren sözleşmelerdir. Vadeli işlem sözleşmeleri genel olarak faiz oranlarına, hisse senetlerine ve hisse senetleri endekslerine ve dövize dayalı olarak düzenlenir ama finansal piyasalar geliştikçe ve hacimleri arttıkça hava durumu tahminleri bile vadeli işlemlere konu olabilmektedir.

Vadeli işlemler piyasalarında yatırımcılar,

• Korunma amaçlı işlemler
• Spekülatif amaçlı işlemler
• Arbitraj amaçlı işlemlerle riskleri en aza indirmeye ve finansal kazanç elde etmeye çalışırlar.

Türev piyasaları araçları içerisinde swap, forward, futures ve opsiyon işlemleri vardır. Bu araçların ortak özellikleri, ilerideki bir tarihte teslimatı yapılmak üzere herhangi bir malın ve ya finansal aracın bugünden alımının ve satımının yapılmasıdır.

Bu çalışmada türev piyasa araçlarının tarihsel gelişimi, tanımları, kullanım şekilleri, avantajları ve dezavantajları, vergisel açıdan detayları, uygulamalı örneklerle eşliğinde hangi aracın daha etkin olduğu ve yatırımcıya ne kazandırdığı, hangi şartlarda hangi aracın kullanılmasının daha uygun olacağı aktarılmaya çalışılmıştır.

 

BİRİNCİ BÖLÜM

VADELİ İŞLEM PİYASASASININ TARİHSEL GELİŞİMİ

1.VADELİ İŞLEMLER PİYASALARININ GELİŞİMİ

 1.1. Türev Ürün Piyasalarının Tarihsel Gelişimi

 Araştırmalara göre vadeli işlemler opsiyon piyasalarının tarihçesi milattan önce 2000 yılına kadar dayanmaktadır[1]. Modern anlamda ise 18.yy’nin ilk yarısında Amsterdam ve Japonya’da karşımıza çıkmaktadır. İlk vadeli işlem opsiyon piyasası Japonya’da Dojima Pirinç Piyasası adında kurulmuştur. Bu piyasa fiziki pirinç teslimatına izin vermediğinden belirli bir süre geçtikten sonra spot piyasada oluşan fiyatlarla vadeli piyasada oluşan fiyatlar arasındaki bağ kopmuştur ve spekülasyonun artmasıyla birlikte Japon hükümeti vadeli işlemleri yasaklamıştır fakat daha sonrasında fiziki teslimata izin verilmiştir ve günümüz uygulamalarına yakın kurallar getirilen vadeli işlemler piyasası tekrardan işlerlik kazanmıştır.

Sanayi devrimiyle birlikte çiftçilerin üretim kapasitelerinin artması, ulaşım ve iletişim imkânlarının gelişmesiyle birlikte ABD’de de benzeri araçlar kullanılmaya başlamıştır. 1848 yılında kurulan ve en gelişmiş vadeli işlem borsalarından biri olan CBOT kuruldu ve 1851 yılında CBOT’da ilk vadeli işlemler sözleşmesi yapıldı[2].  Modern anlamda ilk organize opsiyon borsası ise yine CBOE adı altında 1973 yılında kurulmuştur.

Bu işlemlerin doğmasının sebebi 1973 yılına kadar hakim olan Bretton Woods sisteminin çökmesi ve dalgalı kur sistemine geçiştir. Sabit kur sisteminin çökmesinden sonra döviz kurundaki dalgalanmalar beraberinde döviz kur riskini getirmiştir. Bu tarihten itibaren ülke paralarının değişim oranları piyasa koşullarında belirlenmeye başlamıştır. Bu çerçevede, satın alma gücü paritesine bağlı olarak değişen kurlar büyük spekülatif hareketlere neden olmuştur ve bu olumsuz durum bazı düzenleyici tedbirler alınmasını sağlamıştır. Çünkü dış ticaret firmaları ve döviz pozisyonu taşıyan diğer birimler bu riskleri ortadan kaldıracak önlemler almaya başlamışlardır.

Vadeli işlem piyasaları swap, forward, futures ve opsiyon işlemlerini içerir ve bu piyasaların ortak özelliği, ilerideki bir tarihte teslimatı yapılacak olan malın ve ya finansal bir aracın bugünden alım satımının yapılmasıdır.

Vadeli işlem piyasası ürünleri spot piyasalara göre daha karmaşıktır ve profesyonel yatırımcıya hitap etmektedir.  Tüm bu etkenler çerçevesinde bir ekonomide bu ekonomiyi oluşturan birimlerin sağlıklı kararlar alabilmesi ve ticari faaliyetlerini sürdürebilmesi için geleceği doğru tahmin edebilmesi gerekmektedir. Doğru tahminler yapılmadığı takdirde işletmelerin mali yapısını önemli derecede etkileyecek sonuçlar doğabilir.

 

1.2. Türkiye’de Vadeli İşlemler Piyasasının Gelişimi

Türkiye’de ise 24 Ocak Kararları ile 1980 yılından sonra serbest piyasa ekonomisine geçişlerin tohumları atılmıştır ve yasal düzenlemeler ile Türkiye ekonomisi serbest piyasa ekonomisine entegre olmaya başlamıştır. Daha sonra ise İstanbul Menkul Kıymetler Borsası, İstanbul Altın Borsası ve günümüzde ise İzmir Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası açılmıştır. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nın adı 2013 yılında Borsa İstanbul olarak değiştirilmiştir.

Ülkemizde vadeli işlemlerle ilgili ilk yasal düzenleme 23.05.1995 tarihinde yayınlanan “Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Genel Yönetmelik” ile yapılmıştır[3].

2001 yılında döviz üzerine vadeli işlemler sözleşmeleri işlem görmeye başlamıştır. İlk olarak Amerikan Doları ile başlayan döviz üzerine vadeli işlemleri sonrasında Euro takip etmiştir.

Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası (VOB) ise 2005 yılında faaliyete geçmiştir. İlk açıldığında İMKB-30, TL/Dolar, TL/Euro, faiz, buğday ve pamuk vadeli işlemler sözleşmeleri işlem görürken günümüzde İMKB-100, altın, G-DİBS, Euro/Dolar çapraz kuru, baz elektrik ve canlı hayvan sözleşmeleri işlem görmektedir[4].

Dünya’da vadeli işlemler piyasası başka bir deyişle türev piyasalar hızla büyümektedir. Günlük işlem hacmi 11 trilyon doları bulmaktadır. Dünya ekonomisi yılda %3 büyürken türev piyasalar %20 oranında büyümektedir. Türkiye’deki VOB ise dünyadaki yerini hızla almaktadır. 2009 verilerine göre VOB, dünyada hacim bakımdan 24. Borsa olmuştur.

 

 2.TÜREV ÜRÜNLERİNİN İNCELENMESİ

 2.1. Türev Ürünlerin Karşılaştırılması 

Temel Özellikleri	Forward	Futures	Opsiyon
Riskten Korunma Aracı	EVET	EVET	EVET
Standart Sözleşmeler	HAYIR	EVET	EVET
Borsada/Tezgah Üstü Piyasada (OTC) İşlem Görme	OTC	BORSA	OTC
Fiziki Teslimat	VAR	GENELDE YOK	HAK KULLANILIRSA VAR
Teminat Zorunluluğu	GENELDE YOK	VAR	SATICI İÇİN VAR
Vadeye Kadar Nakit Akış	YOK	VAR	SATICI İÇİN VAR
Kredi Riski	VAR	YOK	YOK
Kaldıraç Etkisi	ÖNEMİ YOK	VAR	VAR
Hak ve Yükümlülükler Birlikteliği	VAR	VAR	YOK

Tablo.1: Türev ürünlerin karşılaştırması

   

Özellikleri	Futures Sözleşmeler	Forward Sözleşmeler
Sözleşme Büyüklüğü	Her bir döviz kuru için standartlaştırılmış sözleşmeler	İstenilen büyüklükte
Vade	En uzunu genelde 1 yıldan az olan sabit vadeler	Bir yıla kadar (Bazen daha fazla vadeli olabilir)
Yer	Organize döviz zemini	Bireylerle bankalar arası
Fiyatlandırma	Açık arttırma süreciyle	Fiyatları alış satış kotalarına göre belirlenir
İlk Ödeme	Piyasa değerine sabitlenmiş ilk pay şeklinde olmaktadır	Bir ilk ödeme olmamakla birlikte bankaların talepleri çerçevesinde olur
Gerçekleştirme	Genelde vade sonu beklenmez ve pozisyonu dengeleyici karşı alım ve ya satımlar yapılır	Karşılayıcı pozisyon mümkünse de sözleşme gerçekleşir
Komisyon	Tek bir komisyon hem alış hem de sonraki satışı karşılar	Perakendeci müşteri tarafından sağlanan alış-satış farkından doğan komisyon
İşlem Saatleri	Geleneksel olarak döviz saatlerinde işlem yapılır, fakat birçok döviz türü şu anda günde 24 saat işlem görür	Banka global ağı sayesinde günde 24 saat görüşme yapılır
Taraflar	Piyasa yapısının açık arttırma esasına dayanmasından dolayı birbirlerini tanımazlar	Taraflar sözleşme maddelerini belirlerken karşı karşıya gelirler
Likidite	Likittir fakat toplam satış hacmi ve değerinde göreceli olarak düşüktür.	Likittir ve toplam satış hacminde futures’a göre yüksektir

Tablo.2: Futures ve forward sözleşmelerinin karşılaştırılması

 

 2.2. Vadeli İşlemler Piyasalarının Ülke Ekonomisine Katkıları

 Vadeli İşlemler Piyasalarının ülke ekonomilerine ve krizlerin sıcak ortamına sağlamış olduğu serinliğe örnek vermek için Türkiye’de on iki yıl önce gerçekleşmiş 2001 Krizi’ne gideceğiz. Önceden açıklanan kur artışlarının enflasyonun gerisinde kalmasıyla birlikte değerlenen Türk Lirası iç piyasayı hareketlendirmiş ve ithalatımız artarken ihracatımız göreceli olarak gerilemeye başlamıştır. O dönemde vadeli işlem piyasalarının etkin olmamasından dolayı ihracatçımız doların Türk Lirası karşısında reel olarak değer kaybetmesinden kaynaklanan riski dağıtamamıştır ve önemli derecede gelir kaybına uğramıştır.

Hâlbuki vadeli işlemler piyasasının etkin olduğu bir ekonomide, profesyonel yatırımcıların desteği ile iyi pozisyon almış bir yatırımcı vadeli işlem araçlarını kullanmış olsaydı riskleri ve kayıpları en aza indirecektir. Bunun uygulamalı örneklerini çalışmamızın ileri ki safhalarında göreceğiz.

2.3. Vadeli İşlemler Piyasanın Aktörleri

Vadeli işlemler piyasalarında üreticilerden bireysel ve kurumsal katılımcılara kadar, finans kuruluşlarından fon yatırımcılarına kadar birçok aktör vardır. Vadeli işlemler piyasaları tercihlerine göre üç ana grupta toplanırlar. Bunlar; spekülatörler, hedger ve arbitrajcılardır.

2.3.1. Spekülatörler

Spekülatörler, riskleri seven yatırımcılardır. Fiyat, kur ve faiz risklerini üzerlerine almak istemeyen yatırımcılar bu riskleri, risk seven yatırımcılara yani spekülatörlere aktarırlar. Spekülatörler vadeli işlem sözleşmesine konu olan varlığın fiyatındaki değişimlere göre konum alırlar. Eğer sözleşmenin fiyatının artacağını düşünüyorlarsa uzun pozisyon alırken, düşeceğini düşünüyorlarsa kısa pozisyon alırlar.

2.3.2.Hedger

Hedge işlemi, yatırımcı tarafından şimdi ve ya gelecekte nakit pozisyondan doğacak olan riskleri azaltmak amacıyla uygulanır. Bu noktada yatırımcı, riskten korunma yollarını belirlerken korunma büyüklüğünü, etkinliğini ve enstrüman seçimini tespit etmesi gerekmektedir.

Türkiye’nin finansal yapısı içerisinde hedge yapmanın maliyetleri oldukça yüksektir ve efektif değildir. Açığa satış yapabilmek için, açığa satış tutarı kadar bir öz kaynağı peşin olarak yatırmanız, buna ek olarak açığa satış işleminden elde ettiğiniz kazancı da işlem süresi sonuna kadar teminat olarak bırakmanız yeterli olacaktır.  Açığa satış, satıcının elinde olmayan hisse senetlerini satıp, vade sonunda satışını gerçekleştirdikleri hisseleri satın alan kişiye teslim etmeleri işlemidir. Hisselerin düşüşe geçeceğine inanan yatırımcıların kullandığı bir yöntemdir. Amaç, hisse senetlerini yüksek fiyattan satıp, daha sonra düşük fiyattan alınarak alıcıya teslim edilmesi ve arada gerçekleşen fiyat farkının da kâr olarak yansımasıdır. Alış-satış işleminin tam tersidir. Hisseler önce satılmakta, daha sonra alınarak geri konulmaktadır.[5]

2.3.3. Arbitrajcılar

Arbitraj işleminde piyasalar arasında fiyat farklılıkları oluşmuşsa varlık ucuz piyasadan satın alınır ve pahalı piyasada satılır. Böylece eş zamanlı olarak yapılan işlemle birlikte risksiz olarak kar sağlanır. Örneğin X Borsası’nda 10 Euro 24 TL iken, Y Borsası’nda 10 Euro 26 TL olsun. Arbitajcı X Borsası’ndan aldığı avroları Y Borsası’nda satarak kar elde eder.

 

2.4. Vadeli İşlemler Piyasasının Olumlu ve Olumsuz Etkileri

 2.4.1. Olumlu Etkiler

 Vadeli işlemler piyasası gerek üreticiler gerekse yatırımcılar için dönemsel olarak meydana gelebilecek olan fiyat risklerinden kaçınmayı sağlar. Dolayısıyla etkin bir risk yönetimine imkan tanır.

Emtiaya dayalı sözleşmelerde depolama ve arazi gibi sabit maliyetlerin olmaması yatırımcıya cazip gelmektedir.

Küçük yatırımcılara büyük pozisyonlar sağlaması açısından fırsat maliyeti avantajı sağlamaktadır. Çünkü sözleşme büyüklüklerine göre daha düşük miktarda teminat alınması, yatırımcıların kaynaklarından çok daha fazlası ile pozisyon almasına imkan tanımaktadır. Böyle bir avantajın olması vadeli işlem piyasalarının daha fazla tercih edilmesini sağlamaktadır. Ayrıca bu piyasalarda çift taraflı olarak yatırım yapmak imkanı sağlandığı için yatırımcıya portföylerini çeşitlendirme imkan sağlanır.

Dış ülkelerden yatırımcılara da hitap ettiği için ülke ekonomisine de katkıları vardır. Yabancı yatırımcıyı ve yabancı kaynakları çekerek ülke ekonomisinin canlanmasına ve dinamizmine neden olmaktadır.

2.4.2. Olumsuz Etkileri

Vadeli işlemler piyasaları daha ziyade profesyonel yatırımcıların işlem yaptığı piyasalardır. Dolayısıyla türev ürünlerin doğru kullanılmaması ve yanlış stratejiler uygulanması ciddi boyutta zararların ortaya çıkmasına neden olabilmektedir.

Tezgah üstü piyasalarda işlem gören türev ürünlerde sözleşme tarafının yükümlülüklerini yerine getirmemesi kredi risklerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bu durum; piyasada likidite sorunlarına ortam hazırlamaktadır.

Son yıllarda yaşanan globalizasyon ile finansal piyasalar birbirine entegre bir şekilde işlem görmektedir. Bazı ülkelerin finansal piyasalarının zayıf yapıda ve işlem hadlerinin düşük seviyede olması bazılarının ise güçlü yapıda olması nedeniyle zayıf yapıda olan piyasaların kırılganlığı da artmaktadır. Türkiye’nin finansal yapısı ve vadeli işlemler piyasası çok derin değildir, buna mukabil fiyat iniş çıkışları gün içerisinde bile kırılgan çizginin üzerine çıkarak yatırımcıya risk oluşturmaktadır.

 

3.VADELİ İŞLEMLERİN SINIFLANDIRILMASI

3.1. Swap

3.1.1. Tanımı ve Özellikleri

Swap, iki tarafın belirli bir zaman dilimi içinde farklı faiz ödemelerini ve/veya farklı para birimlerini karşılıklı olarak değiştirdikleri bir takas sözleşmesidir[6].

Kelime kökenine bakıldığında ise; değiştirme, kaydırma ve takas anlamları çıkmaktadır[7]. Bir miktar para, altın, döviz, mali araçlar, mal v.b. yükümlülüklerin önceden belirlenen fiyat ve koşullara göre gelecekteki bir tarihte, piyasada takas kapsamına alınma işlemidir.

Swap işlemleri yükümlülüklerin takasını mümkün kılar ve genellikle orta vadeli (3-10 yıl) işlemlerdir. Sermaye maliyetini düşürmektedir ve döviz kurlarında meydana gelen dalgalanmalar sonucunda ortaya çıkan maliyetleri en aza indirmektedir. Ulusal paranın değer kaybettiği zamanlarda yatırımcılar genelde piyasadaki daha sağlam dövizlere yönelirler. Bu süreçte Merkez Bankası, swap aracılığı ile döviz elde eder ve bu dövizi piyasaya müdahale ederken kullanır. Spekülatif hareketlerin durması ile alınan dövizler karşı tarafa iade edilir ve ulusal para fonları geri alınır.

Swap işlemleri, “ülkeler açısından özellikle ödemeler bilançosunda geçici nedenlerle ortaya çıkan açıkları finanse etmek veya ulusal paradan spekülatif kaçışları önlemek için yapılır.”[8]

Finansal varlık takasları 1980’lere kadar çok seyrek gerçekleşirken 1991 yılında itibaren bir artış görülmektedir ve dünya çapında 4,5 trilyon dolar finansal varlık takası yapılmıştır.[9]

https://y3i.579.myftpupload.com/swap-islemleri-uygulama/

3.1.2. Swap Çeşitleri

Swaplar; faiz ve para (döviz) swapları olarak ikiye ayrılırlar.

 3.1.2.1. Faiz Swapları

Faiz swapları, farklı kredibilitelere sahip tarafların, aynı para birimi üzerinden farklı faiz oranlarına dayalı yükümlülüklerinin değiş-tokuş işlemidir. Taraflardan biri sabit faiz üzerinden borçlanırken diğeri değişken faiz üzerinden borçlanır ve daha sonra faiz ödemelerini değiştirirler.  Faiz swaplarını para swaplarından ayıran en önemli özellik; anaparanın hiçbir şekilde değiştirilmemesidir. Bu yüzden uluslararası piyasalarda faiz swapları, para swaplarına göre daha fazla tercih edilir.

 Bazı işletmeler yerel piyasada yeterli yatırım kapasitesine sahip değildir ve kredibilitesi düşük olan firmaların uluslararası piyasalarda sabit faize borçlanma imkanları düşüktür.

Kredibilitesi yüksek olan işletmelerin de portföylerini esnekleştirmek istemeleri ve değişken faizi seçmeleri nedeniyle banka gibi organize olmuş piyasalarda swap işlemlerinin gerçekleşme imkanı doğmaktadır.

 

 Şekilde görüldüğü gibi A İşletmesi sabit faizle, B İşletmesi ise değişken faizle borçlanmıştır ve banka gibi organize olmuş piyasada borç faizlerini değiştirebilmektedirler. Faiz swapları kredibilitesi farklı işletmeler arasında yapılır ve kredi temin edildikten sonra taraflar kredi faizlerini aralarında oluşturdukları ödeme planı ışığında değiştirebilirler. Böylece kredi maliyetleri ucuzlamış olmaktadır.

3.1.2.2. Döviz (Para) Swapları

Belirli bir dönem içindeki iki para birimi anaparanın önceden belirlenmiş kur ile değiştirilmesi ve tarafların kullandıkları anaparalara ilişkin faizleri karşı tarafa ödemeleri ve yeniden değiştirilmesi işlemedir. [10]

İthalatçı bir A İşletmesinin dövizli borcu olduğunu varsayalım. Bu firma swap işlemi yaparak dövizin borcun vade tarihine kadar değer kazanması ihtimaline karşın kendisini garanti altına almıştır. Böylece işletme, borcun vadesi gelene kadar dövizin değer kazanmasına karşı oluşacak maliyetin, belli bir miktardan fazla olamayacağını garanti altına alarak maliyetlerini azaltmış oldu.

Para swap işleminin üç aşama vardır;

Anaparanın değiş-tokuş işlemi;

Euro fonuna sahip ve USD ihtiyacı bulunan A İşletmesi ile USD fonuna sahip ve Euro ihtiyacı olan B İşletmesi banka şeklinde organize olmuş bir piyasada anaparalarını anlaştıkları kur üzerinden birbirlerine öderler.

Faizlerin değiş-tokuş işlemi;

Euro fonuna sahip ve USD ihtiyacı bulunan A İşletmesi ile USD fonuna sahip ve Euro ihtiyacı olan B İşletmesi banka şeklinde organize olmuş bir piyasada anaparalarına ilişkin faizleri birbirlerine öderler.

Vade sonunda anaparaların iadesi işlemi;

Euro fonuna sahip ve USD ihtiyacı bulunan A İşletmesi ile USD fonuna sahip ve Euro ihtiyacı olan B İşletmesi banka şeklinde organize olmuş bir piyasada swapın vadesi sonunda A İşletmesi ve B İşletmesi anaparalarını birbirlerine geri vererek başlangıç pozisyonuna dönmüş olurlar.[11]

3.2. Forward

3.2.1. Tanım ve Özellikleri

Bir para biriminin bir diğer para birimine karşı önceden belirlenmiş vade ve kur üzerinden alım-satımını düzenleyen vadeli işlem sözleşme türlerinden biridir. Bu sözleşmeler fiyat, kur ya da oran farklarından korunmak amaçlı olarak yapılır. Forward sözleşmelerinin gerçekleştiği anda alıcı ve satıcı arasında para alış verişi olmaz, kararlaştırılan fiyat teslim anında ödenir.[12]

Forward sözleşmelerinin en önemli avantajı, işlem vade ve miktarının ihtiyaca yönelik olarak belirlenmesi ve organize borsalarda yapılmamasıdır. Alıcı ve satıcılar, sözleşmeye göre önceden belirlenen kur ve miktarda yükümlülüklerini yerine getirirler.[13]

Forward işlemleri daha çok döviz, tahvil, faiz oranı gibi standart mallar üzerine ve finansal yapısı kuvvetli, birbirini tanıyan kurumlar ve bankalar arasında yapılmaktadır.

Forward işlemlerinin bazı özellikleri şu şekildedir;

• Alıcı, sözleşme şartlarına göre teslim almakla, satıcı ise teslimi ifa etmekle yükümlüdür.
• Alıcı ve satıcı arasında yapılan forward sözleşmesinde ürünün türü, teslim tarihi, vade fiyatı, teslim miktarı, fiyat bilgileri bulunur.
• Forward işleminin iptali tarafların karşılıklı olarak anlaşması ile mümkündür.
• Forward işlemlerinde vade sınırı yoktur.
• Forward işlemlerini yürütmekte görevli olan bir takas odası bulunmamaktadır.
• Sözleşmenin değeri piyasa değerine göre güncelleştirilemez.[14]

3.2.2. Forward Çeşitleri

3.2.2.1. Döviz Forwardları

Kur dalgalanmalarından korunabilmek, riskleri ortadan kaldırmak ve maliyetleri azaltmak amacıyla belirli bir miktar yabancı parayı, önceden belirlenmiş bir forward kuru üzerinden alıp satma esasına dayanmaktadır. Bu işlem ticari bankalar vasıtası ile yapılır. Bankalar, alıcının işlemden vadesi içinde vazgeçme olasılığına karşın teminat isteyebilirler. Vadeli teslim işlemlerinde önceden belirlenen kura vadeli teslim kuru denir. Vadeli sözleşmenin yapıldığı tarihte anlaşma ile belirlenen kur cari kurdan genelde farklıdır; daha düşük ve ya daha yüksek olabilmektedir.

Vade içerisinde iki para birimi arasındaki beklenen faiz farkı ve değişimin gerçekleşeceği vade tarihinde cari döviz kurunun ne olacağına ilişkin beklentiler; vadeli teslim kurunun belirlenmesinde etkendir.

 3.2.2.2. Faiz Forwardları

Faiz forward sözleşmeleri, gelecek bir tarihte alınacak borca ilişkin faizin bugünden belirlenmesini sağlayan sözleşmelerdir. Özellikle finansal piyasaları güçlü olmayan ülke ekonomilerinde faiz oranları değişkenlik göstermektedir. Faiz oranlarının inişli, çıkışlı bir seyir göstermesi yatırımcılar açısından risk oluşturmaktadır. Faiz forward sözleşmeleri ile alıcı ve satıcılar belirli bir dönem için belirlenen tutar üzerinden ödenecek faize ilişkin anlaşmaya varırlar.

3.3. Futures

3.3.1. Tanımı ve Özelikleri

Futures sözleşmeleri, belirli bir varlığın sabit fiyat üzerinden gelecekte belirli bir vadede alınıp satılmasını içeren bugünden yapılan ve her iki tarafa da yükümlülükler veren sözleşmelerdir. Futures sözleşmelerinin el değiştirmesi mümkündür ve oldukça kolaydır. Bunun nedeni; futures işlemlerinin swap ve forward işlemlerinden farklı olarak organize olmuş piyasalarda işlem görmesidir. Organize olmuş piyasalar borsalardır. Borsalarda, takas merkezleri üzerinden işlemler sürdürülür ve riskler takas merkezlerinin güvencesi altındadır. Futures işlemlerine, emtia, döviz, tahvil, hisse senedi gibi finansal ürünler konu olmaktadır. Piyasanın en önemli özelliği, riskten korunmak isteyenlerin riski transfer etmek istemeleridir.  Bir tarafın kazancı diğer tarafın kaybıdır. Futures işlemleri, aracı kurumlar aracılığı ile küçük yatırımcılara da hitap eder ve bu işlemleri yapılabilmesi için teminat yatırmak zorunludur.[15]

Futures çeşitleri aşağıdaki gibidir;

 3.3.2. Futures Çeşitleri

3.3.2.1. Finansal Futures İşlemleri

3.3.2.1.1. Döviz Futures Sözleşmeleri

Bu sözleşmeler, sözleşmenin yapıldığı tarihte anlaşma sağlanan kur üzerinden tarafların belirli bir vadede anlaşma şartlarında alım-satım yapmasını sağlayan sözleşmelerdir.

ayanak Varlık	Dolar/TL
Sözleşme Büyüklüğü	1.000 ABD Doları
Vade Ayları	Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık
Kotasyon Şekli	1 USD=  Türk Lirası Karşılığı
En Düşük Fiyat Adımı	0,0005 TL
Günlük Fiyat Hareket Sınırı	+ %10
Başlangıç Teminatı	150 TL
Sürdürme Seviyesi	Başlangıç teminatının %75’i.(112,5 TL)
Teslimat Şekli	Nakdi Mutabakat
İşlem saatleri	9:15-12:00 13:00-16:40
Son İşlem Günü	Vade Ayının son iş günü
Uzlaşma Fiyatı	Seansın son 10 dakikası içerisinde gerçekleşen asgari 10 işlemin ağırlıklı ortalama fiyatı.

Tablo.3: VOB USD/TL Vadeli işlem sözleşmesi

 

3.3.2.1.2. Faiz Futures Sözleşmeleri

            Bu sözleşmeler, ilişkili mali araçların sözleşmenin yapıldığı tarihte anlaşma sağlanan faiz üzerinden tarafların belirli bir vadede anlaşma şartlarında alım-satım yapmasını sağlayan sözleşmelerdir. Belirli bir süre sonra elimize geçecek fonun vade tarihinde düşük faiz riskinden yatırılması ve ya belirli bir tarihte borçlanacağımız bir fonun yüksek faiz oranından borçlanılması riski bu sözleşme ile ortadan kaldırılmaya çalışmaktadır.

3.3.2.1.3. Endeks Futures İşlemleri

Belirli bir hisse senedi portföyünün ilerideki bir tarihteki fiyatının bugünden belirlenerek borsa endeksi esas alınarak alınıp satılmasını sağlayan sözleşmelerdir. Sözleşmeye konu olan varlık teslim edilmez çünkü ayrı bir varlık değildir. [16]

3.3.2.2. Mal Futures Sözleşmeleri

            Bazı tarım ürünleri, maden çeşitleri, orman ürünleri, canlı hayvan, et ve ya et mamulleri gibi fiziki ürünler mal futures piyasalarına konu olmaktadır.

Mal futures sözleşmeleri, bir satıcının belirli bir ürünü, belirli kalite, miktar ve fiyatta ve önceden belirlenmiş bir yerde ve vadede teslim etmesine dayanan alıcıya ve satıcıya yükümlülükler teslim eden sözleşmelerdir. Türkiye’de Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nda ve İstanbul Altın Borsası’nda bu tür futures sözleşmeleri işlem görür.

Örneğin, bir X Tekstil firması girdi olarak kullandığı pamuğun fiyatının yükselmesi ihtimaline karşı kendini korumak istemektedir. Bu istemle, Mart ayında Ekim vadeli 1.000 pamuk kontratı satın almıştır. Pamuğun 1 poundunun 60 cent olduğunu varsayalım. 1.000 pamuk futures kontratı 50 milyon pound ağırlığındaki pamuğu temsil etsin. Bu kontratın maliyeti (50 milyon pound x 60 cent) 30 milyon USD tutmaktadır. Mevsim şartlarına göre 1 pound pamuğun fiyatı 70 Cent’e yükselirse tekstil firması için bir tasarruf söz konusu olur (50 milyon x 10 Cent = 5 milyon USD).

 

3.4. Opsiyonlar

3.4.1. Tanımı ve Özellikleri

Opsiyon sözleşmesi, iki taraf arasında yapılan ve alıcıya, ödeyeceği belli bir tutar (opsiyon primi) karşılığında, belirli bir vadeye kadar (veya belirli bir vadede), bugünden belirlenen bir fiyat (kullanım fiyatı) üzerinden opsiyona dayanak teşkil eden bir malı, kıymeti veya finansal göstergeyi satın alma veya satma hakkı tanıyan, satıcıya da alıcının bu sözleşmeden doğan hakkını kullanması durumunda sözleşmeye dayanak teşkil eden malı, kıymeti, veya finansal göstergeyi satma veya alma yükümlülüğü getiren sözleşmedir.[17]

Bazen firmalar kendi menkul kıymetlerine ve ya diğer menkullere dayalı opsiyonlar ihraç edebilmektedirler. 1973’de Chicago Opsiyonlar Borsası’nın kurulmasından sonra bu tür işlemler fazlasıyla gelişmiştir. Bugün ise; tahvil, para, mal alıp satmak için opsiyon işlemleri yapılabilir. Örneğin 100.000 USD ödemeniz var ve şu an ki döviz kuruyla 100.000 USD; 72.000 EURO’ya karşılık gelmektedir. Yıl boyunca USD’nin değer kazanacağını düşünelim. Firmanın ödeyeceği USD miktarının arttığın görürüz. Bu riske karşı kendimizi korumanın yolu; USD’yi şu andaki döviz kuruyla satın almayı sağlayan 1 yıl vadeli opsiyon almaktır. Böylece, USD size en çok 72.000 EURO’ya mal olacaktır. Eğer USD değer kazanırsa, opsiyonunuzu işleme koyarsınız ve 72.000 EURO ödeyerek 100.000 USD alırsınız. Eğer USD değer kaybederse, opsiyonunuzdan vazgeçer USD’yi daha ucuza alırsınız.[18]

Opsiyon sözleşmeleri genelde riskten korunma amacı olarak dünyada fazlasıyla kullanılırken ülkemizde genelde tezgahüstü piyasalarda sınırlı kalmıştır. Ancak opsiyon sözleşmelerinin Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nda işlem görmesiyle birlikte bu piyasaların etkinliği de artacaktır.[19]

Opsiyonun en önemli özelliği, çok küçük bir sermaye ile, çeşitli ürünler üzerine büyük tutarlarda yatırım yapılabilme ihtimalidir. Fakat normal yatırımlara göre daha risklidir.[20]

3.4.2. Opsiyon Çeşitleri

3.4.2.1. Alım Opsiyonları

Opsiyon alıcısı, belli bir fiyat ve prim karşılığında, satın aldığı opsiyon sözleşmesini vade içerisinde veya sonunda kullanım hakkına sahip olan taraftır. Opsiyonu kullanmak veya kullanmamak opsiyon alıcısının tercihine kalmıştır. Ama opsiyon alıcısı bir prim ödemek zorunda kalır ve bu prim opsiyon alıcısının maksimum zararıdır. Opsiyon satıcısı, belli bir fiyat veya prim karşılığında, opsiyon sözleşmesini hazırlayıp satmakla yükümlülük altına giren taraftır. Opsiyon satıcısının kazancı, aldığı prim ile sınırlıdır ve opsiyon alıcısına göre daha fazla riske sahiptir.[21]

Örneğin; opsiyon alıcısının kasım ayı içerisinde cari fiyatı 7.000 TL olan X hisse senetlerini, şubat ayı sonuna kadar 8.000 TL’den satın alma hakkı veren bir opsiyon sözleşmesini imzaladığını varsayalım. Prim fiyatı ise 400 TL olsun. Opsiyon alıcısı şubat ayı sonunda hisse senetlerinin fiyatının düşeceğini, opsiyon alıcısı ise artacağını düşünmektedir. Hisse senedinin fiyatı 8.000 TL olursa opsiyon işleme konulacaktır. X hisse senedinin fiyatı arttıkça opsiyon alıcısının karı artacaktır. Fakat hemen kara geçilmez. Çünkü opsiyon alıcısı 400 TL’lik primle işe başlamaktadır. Opsiyon alıcısı 8.400 TL’den sonra kara geçmeye başlayacaktır.

      

  

 3.4.2.2. Satma Opsiyonu

Satım opsiyonu alıcına ve ya sahibine, belli bir kıymeti, önceden sabitlenen bir fiyatla belli bir vade içerisinde satma hakkı veren opsiyondur. Satma opsiyonu alan kişi, varlığın fiyatının düşeceğini ön görür.

Örneğin X hisse senedinin piyasa fiyatı 9.000 TL olsun ve 8.000 TL işlem fiyatı belirlendiğini ve primin 400 TL olduğunu varsayalım. Alıcı, hisse senetlerinin fiyatının 8.000 TL’nin altına düşeceğini, satıcı ise düşmeyeceğini ön görmektedir. Eğer X hisse senedinin fiyatı vade içerisinde ve ya sonunda 8.000 TL‘nin altına düşerse opsiyon işleme koyulur. Fiyatın 8.000 TL’nin üstünde olması durumunda ise satma opsiyonu işleme koyulmaz. Alıcının kazancı sınırsız olarak ifade edilir. Riski ise; 400 TL’lik primdir. Fiyat 7.600 TL’ye düşünce satma opsiyonu sözleşmesi sahibi kazançlı çıkmaya başlar.

 

 

3.4.2.3. Opsiyon İşlemlerinde Teminatlandırma

Opsiyon işlemlerinde teminat yatırma sadece organize borsalarda işlem gören sözleşmeler için geçerlidir. Opsiyonu satın alan yatırımcı opsiyonu satın alır ve primini öder. Opsiyonu kullanmadığı durumda uğrayacağı zarar ödediği prim kadardır. Fakat opsiyon satan yatırımcılar takas kurumunun belirlediği teminatı yatırmak zorundadırlar. Çünkü zarar durumu kullanım fiyatının 0 ile arasındaki fark kadardır. Tezgahüstü piyasalarda böyle bir durum söz konusu değildir, Bu durum organize borsalarda geçerlidir.

3.4.2.4. Fiziksel Emtia Opsiyonu

            Opsiyon sözleşmesine konu olan varlık fiziksel bir emtia ise sözleşme fiziksel emtia opsiyon sözleşmesidir. Örneğin; bir kişinin 1.000 USD’den belirli bir vadede 50 ton bakır satmasına ilişkin opsiyon düzenlenirse fiziksel emtia opsiyonu olur.

3.4.2.5. Hisse Senedi Opsiyonu

            Opsiyon sözleşmesini alan tarafa belirli bir hisse senedini önceden belirlenmiş bir fiyattan ve miktardan, belirli bir vadede satın alma ve ya satma hakkı veren sözleşmedir.

3.4.2.6. Hisse Senedi Endeksi Opsiyonu

            Hisse senedi opsiyonlarının yanında hisse senedi endekslerini konu alan opsiyon sözleşmeleri de söz konusu olabilmektedir.

3.4.2.7. Döviz Opsiyonu

            Belirli bir miktardaki dövizin önceden belirlenmiş bir kur üzerinden ileri bir vadede veya vadeden önce opsiyon alıcısına dövizi alma veya satma hakkı veren bir opsiyondur.

3.4.2.8. Faiz Opsiyonu

            Herhangi bir tarihten itibaren belirli bir süre içinde veya vadede belirli bir faiz oranında borç alma ve borç verme hakkı veren opsiyonlardır.

3.4.2.9. Futures Opsiyonlar

Belirli bir fiyattan, belirli bir vadede, opsiyon alıcısına futures sözleşmesini satın alma veya satma hakkı veren sözleşmelerdir.[22]

 

4.VADELİ İŞLEM PİYASASI ÜRÜNLERİNİN AVANTAJLARI VE DEZAVANTAJLARI

 4.1. Vadeli İşlem Piyasası Ürünlerinin Avantajları ve Dezavantajları

4.1.1. Swap İşlemlerinin Avantajları ve Dezavantajları

Avantajları

• Faiz swapı sadece faizi kapsar, anaparayı kapsamaz. Bu yüzden riskler de sadece faizi kapsar.
• Swap işlemleri sayesinde yatırımcılar değişken faizleri sabit faizlere çevirebilir ve risklerden korunurlar.
• Swap işlemler oldukça kısa bir zamanda ve hızlı bir şekilde gerçekleşir.
• Swap yapan firmanın, kendi borç senedinde öngörülen faiz taksitlerinin ödeme takvimini değiştirme imkanı vardır.
• Swap işlemleri sadece swapa ilk katılan için değil daha sonradan katılacak olanlar için de avantajlıdır.[23]
• Kredi arbitrajı sayesinde işletmeler fonlama maliyetlerini azaltabilirler.
• İşletmelerde etkin aktif ve pasif yönetimi sağlar.
• Farklı piyasalara erişim imkanı sağlar.
• Yeni kredi kullanma maliyetinin altında bir maliyetle yeni kaynaklara ulaşım imkanı sağlar.
• Ticari sırları korumaya imkan verir.

Dezavantajları

• Kredi, faiz ve kur riski tamamen ortadan kalkmaz.
• Resmi ve organize bir piyasası bulunmamaktadır.
• Sözleşmelerin belirli bir standardı bulunmamaktadır.

4.1.2. Forward İşlemlerinin Avantajları ve Dezavantajları

Avantajları

• Forward anlaşmalar döviz kurunda sizin aleyhinize olacak değişimlere karşı size tam koruma sağlarlar.[24]
• Alıcı ve satıcı için gelecekteki fiyat dalgalanmalarını ortadan kaldırır ve rasyonel planlar yapılmasına yardımcı olur.
• Tarafların vadeden önce, öngörmeleri halinde daha büyük kayıplardan kurtulmasına neden olur.
• Bütün taraflara malın nitelikleri, miktarı, vadesi, teslim yeri ve koşulları hakkında her şeyi belirleyebilme imkanı sunar.

Dezavantajları

• Güvene dayalı sözleşmeler oldukları için, karşı tarafın taahhüdünü yerine getirmemesi ve sözleşmeye uymaması halinde tarafları çok büyük sayılabilecek zararlara maruz bırakabilir. Bu durum taraflardan birinin iflası ve ölümü ile geçerli olur.
• Malın ve hizmetin standart olmaması tarafların bütün dikkatlerini ve yoğunluklarını fiyat üzerine vermemelerine neden olabilir.[25]
• Forward anlaşma ile vade sonunda, kesin bir taahhüt altına girdiğiniz için, vade tarihindeki spot kurun lehinize gelişmesi durumunda bundan faydalanamazsınız.[26]

4.1.3. Futures İşlemlerinin Avantajları ve Dezavantajları

Avantajları

• Fiyatların oluşumunda geniş bir katılım vardır ve bu durum herhangi bir grubun fiyatları yönetmesini engeller ve gerçekçi fiyatlar ortaya çıkar.
• Risk minimizasyonu sağlanır ve fiyat dalgalanmalarından doğacak olan riskler bertaraf edilir.
• Geleceğe yönelik fiyatların oluşması sayesinde sağlıklı veriler elde edilir.
• Katılımcılar işlemlerini borsa takas merkezleri yardımı ile güven içinde gerçekleştirirler.
• Devletin taban ve tavan fiyat uygulamasına gerek kalmadan, üreticiler, ürünlerini dünya fiyatlarından değerlendirme imkanı bulur.[27]

 Dezavantajları

• Vadelerin ve tutarlarının standart olması nedeniyle, riski tam olarak karşılayacak sözleşmeyi satın almak veya satmak mümkün olmayabilir.
• Futures sözleşmeleri yapan taraflar, takas merkezine belli miktarda başlangıç marjını yatırmak zorundadırlar.
• Futures sözleşmelerinde günlük marjın mutabakatı işlemlerinin olması sözleşmelerin günlük takibini gerektirmektedir. Bu işlem zaman alır ve bu işlemler için deneyimli elemanlara ihtiyaç vardır.[28]

4.1.4. Opsiyon İşlemlerinin Avantajları ve Dezavantajları

Avantajları

• Yapıları gereği yatırımcılara yüksek oranda kaldıraç sağlar.
• Yatırımcıların kaybı opsiyon primi ile sınırlıdır, satıcıların kaybında ise herhangi bir sınır yoktur.
• Opsiyon sözleşmeleri ile sadece piyasa yönüne değil piyasa oynaklığına da yatırım yapılabilir.
• Hedeflenen getiri hedeflerinin daha da artması sağlanabilir.
• Piyasa katılımcılarına dayanak varlığın spot piyasada yaşayabilecek fiyat dalgalanmasında korunması sağlanır.

 

Dezavantajları

• Yatırımcılar özellikle opsiyon satış işlemlerinde dikkatli olmalıdır. Yatırımcıların ellerinde bulunmayan bir ürüne ilişkin bir opsiyon sözleşmesi satması durumunda zarar riskleri sınırsızdır.
• Opsiyon sözleşmeleri ile ilgili teknik bilgiye sahip olmayan yatırımcıların profesyonel yardım almaları gerekir. Aksi takdirde yatırımcılar kayıplar yaşayabilir. [29]

 

İKİNCİ BÖLÜM

VADELİ İŞLEM PİYASASI ÜRÜNLERİNİN VERGİSEL AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

 1.VADELİ İŞLEM PİYASASI ÜRÜNLERİNİN VERGİSEL AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

 Swap İşlemlerinin Vergisel Açıdan Değerlendirilmesi

 1.1.1. Gelir Vergisi Kanunu Açısından Değerlendirilmesi

 Swap sözleşmelerinin, ikinci el piyasası bulunmaz ve bu sözleşmeler organize borsalarda işlem görmezler. Kanunun uygun gördüğü sınırlar içerisinde serbestçe düzenlenebilen sözleşmelerdir.

Swap sözleşmelerinin faiz geliri mi yoksa kur geliri mi sağladığını konu üzerinde biraz tartışarak karar vermeye çalışacağız.

Finansal kurumlar swap işlemi adı altında yapmış oldukları işlemlerde ortaya çıkan gelir farklarını kur farkı olarak değerlendirdiklerinden gelir vergisi kesintisi yapmamaktadırlar. Kur farkı gelirleri sadece tasarruflarını değerlendiren tasarrufçular için vergiye tabi değildir fakat devre başı ve sonlarında aynı dövize sahip olan kişinin dövizlerinin değerinin artması, Türk Lirasının döviz karşısında değer kaybetmesinden kaynaklandığı için kişi hem kur farkı geliri hem de faiz geliri elde etmektedir. Kur farkı gelir vergisine tabi değildir ama faiz gelirleri gelir vergisine tabidir. Ayrıca swap yoluyla elde edilen kazançların faiz, kar payı ve ya kira kapsamına girmesinin anlamsız olmasından kaynaklı Menkul Sermaye İradı olarak da değerlendirilmesi oldukça güçtür.

Danıştay’ın bununla ilgili olarak bir kararı vardır. Danıştay, swap işlemlerinden sağlanan kazancın faiz olarak değil kur farkı olarak değerlendirilmesi noktasında karar almıştır.[30]

• BSMV Açısından Değerlendirilmesi

Swap işlemlerinin BSMV’ye tabi olup olmadığı noktasında da iki görüş vardır ve bu görüşler swap işlemlerinin arbitraj işlemi olup olmadığı yönünde yoğunlaşmaktadır. Swap işlemlerini arbitraj geliri olarak değerlendirenler; 6802 sayılı Gider Vergileri Kanunu’nun 29. maddesini referans almaktadırlar. Bu kanuna göre swap işlemleri, BSMV’den istisnadır. Diğer görüşü savunanlar ise swap işlemlerinin 29.madde kapsamında değerlendirilmeyeceği ve BSMV’ye tabi olacağı noktasında birleşmektedir. Bu görüşlerin de ötesinde maliyenin görüşü önemlidir. Maliye ise; döviz swapı işlemlerinin, bir tarafın ihtiyacı olan dövizi karşı tarafın alması ve buna karşılık başka bir dövizin verilmesi ve başlangıçta belirtilen kurdan vade tarihinde dövizlerin değişmesiyle son bulan işlemlerin arbitraj işlemi olduğu ve bu işlemlerin BSMV’ye tabi olmayacağını belirtmiştir. Fakat faiz swapı için aynı şeyleri söylemek mümkün değildir. Bankaların lehe alacakları paralar BSMV’ye tabi tutulacaktır.[31]

• Katma Değer Vergisi Açısında Değerlendirilmesi

Swap işlemleri genellikle bankalar tarafından yapıldığından dolayı BSMV’ye tabidir. KDVK’nın 17/4-g maddesi uyarınca külçe, altın, döviz, para, hisse senedi ve tahvil teslimleri KDV’den istisna edilmiştir.

Bankalar dışındaki kurum ve kuruluşlarca swap işlemi yapıldığında, karşılıklı olarak teslim edilecek dövizler KDV anlamında istisna kapsamında değerlendirilecektir.

•   Damga Vergisi Açısından Değerlendirilmesi

Türkiye’de yapılan sözleşmeler Damga Vergisi kapsamında damga vergisin tabidir. Swap işlemleri de yazılı bir sözleşme çerçevesinde yapılmaktadır. Taraflar bir sözleşme çerçevesinde ödemelerini önceden belirlenmiş esaslar çerçevesinde gerçekleştirirler. Böylece bu sözleşmeler, Damga Vergisi Kanunu’na ekli 1 no’lu listeye göre binde 6 oranında nispi damga vergisine tabidir.[32]

İşlemin taraflarından birinin bir banka olması ya da işlemin bir banka tarafından gerçekleştirilmesi durumunda Damga Vergisi Kanunu’na ekli 2 sayılı tablo gereği belirli bir vadede önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte, ekonomik ve ya finansal göstergeye dayalı olarak düzenlemeler de dahil olmak üzere, para ve ya sermaye piyasası aracını, malı, kıymetli madeni ve dövizi alma, satma, değiştirme hak ve/ve ya yükümlülüğünü veren vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri ile bu sözleşmelere ilişkin olarak düzenlenen diğer kağıtlar damga vergisinden istisnadır.[33]

•  Forward İşlemlerinin Vergisel Açıdan Değerlendirilmesi

 

1.2.1. Gelir Vergisi Açısından Değerlendirilmesi

 Gelir Vergisi Kanunu’nun 37.maddesinde her türlü ticari ve sınai kazançtan doğan faaliyet ticari kazançtır” hükmü geçmektedir. Bunun yanında Türk Ticaret Kanunu’nun 12.maddesinin (a), (b) ve (h) bentlerinde menkul malların, kıymetli evrakın satılmak üzere tedariki ve bunların satılması ile kambiyo işlemleri ticari faaliyet kapsamında ticari kazanç olarak değerlendirilir hükümleri vardır.

Aslında burada en önemi nokta faaliyetin süreklilik arz edip etmemesidir. Eğer faaliyet süreklilik arz ediyorsa ticari kazanç kapsamında değerlendirilecek ve gelir vergisine tabi olacaktır fakat belirli sınırlar içerisinde az sayıda yapılan bir işlemse arızi işlem olarak değerlendirilip gelir vergisinden istisna olacaktır. Dolayısıyla, Gelir Vergisi ve Türk Ticaret Kanunu’na göre, gelecekte yapılacak olan bir alım-satım işleminde vadenin, miktarın ve fiyatın bugünden belirlendiği forward sözleşmeleri sürekli olarak işlem gören bir hal alırsa ticari faaliyet sayılacağından vergilendirilmelidir ve Gelir Vergisi hükümleri uygulanmalıdır.[34]

 

• BSMV Açısından Değerlendirilmesi

Forward işlemlerinin BSMV’ye tabi olması ve ya olmaması konusunda en önemli nokta, bu işlemlerin arbitraj yaratıp yaratmadığı tartışmasıdır. Swap sözleşmelerinde de değindiğimiz gibi, arbitraj yaratan işlemler BSMV’den istisna edilmiştir. 6802 sayılı kanununun 31.maddesine göre; “Banka ve sigorta muameleleri vergisinin matrahı 28 inci maddede yazılı paraların tutarıdır. Kambiyo alım ve satım muamelelerinde kambiyo satışlarının tutarı vergiye matrah olur.” Aynı kanunun 30.maddesine göre “Banka ve sigorta muameleleri vergisini banka ve bankerlerle sigorta şirketleri öder. Sigorta aracıları tarafından yapılan sigorta işlemlerinde de verginin mükellefi sigorta şirketleridir.”[35] Bu hükümler çerçevesinde forward işlemlerinin BSMY’ye tabi olduğunu söyleyebiliriz. Forward işlemlerinde BSMV’nin doğmaması için taraflardan birinin banka olmaması gerekmektedir.

 

• Damga Vergisi Açısından Değerlendirilmesi

488 sayılı Damga Vergisi Kanunu’nun Ek 2 sayılı tablosunun 4 nolu bölümünün

19.fıkrasında “Bankalar arasında, bankanın taraf olduğu veya bankalar aracılığıyla yapılan, belirli bir vadede önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte, ekonomik veya finansal göstergeye dayalı olarak düzenlenenler de dahil olmak üzere, para veya sermaye piyasası aracını, malı, kıymetli madeni ve dövizi alma, satma, değiştirme hak ve/veya yükümlülüğünü veren vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri ile bu sözleşmelere ilişkin olarak düzenlenen diğer kâğıtlar.”[36] damga vergisinden istisnadır hükmü geçmektedir. Dolayısıyla taraflardan birinin banka olması durumunda forward sözleşmeleri damga vergisinden istisna tutulmuştur.

Bankaların bizzat taraf olmadıkları durumda ise 488 sayılı Damga Vergisi Kanunu’nun Ekli 1 sayılı tablosunda geçen mukavelenamemeler, taahhütnameler ve temliknameler bölümündeki hükümlere göre forward sözleşmeleri binde 8,25 damga vergisine tabidir.[37]

1.2.4.Katma Değer Vergisi Açısından Değerlendirilmesi

             Menkul kıymetlere ilişkin yapılan forward işlemleri dışında kalan mal teslimlerinde KDV hesaplanacaktır. Katma Değer Vergisi’nin 10.maddesinde düzenlenen hükümlere göre KDV’nin konusu içine giren emtia ile ilgili sözleşmelerde vergiyi doğuran olay, malın teslimi ile gerçekleşmektedir. Fakat Katma Değer Vergisi’nin 17.maddesinin 4.bendinin f fıkrasına göre, konusu; döviz, altın, külçe gümüş, döviz, para, hisse senedi ve tahvil gibi kıymetlerden oluşan sözleşmelere ilişkin teslimler KDV’den istisnadır.

Ayrıca forward sözleşmesine konu olan teslimlerin KDV kapsamına girebilmesi için teslimin Türkiye’de gerçekleşmesi gerekmektedir.

KDV yönünden matrah, forward sözleşmesinde yazan fiyat olacaktır, matrahı malın emsal bedeli belirler.

• Futures İşlemlerinin Vergisel Açıdan Değerlendirilmesi

 

1.3.1.Gelir Vergisi Açısından Değerlendirilmesi

 Futures sözleşmeleri, organize borsalarda işlem gören, üçüncü şahıslara devredilebilen standart sözleşmelerdir. Bu özelliklerinden dolayı menkul kıymet olarak değerlendirilebilirler ve Gelir Vergisi Kanunu’nun 37.maddesinin 5.bendine göre kendi nam ve hesaplarına menkul kıymet alım-satımı ile devamlı olarak uğraşanların bu faaliyetlerinden elde ettikleri gelirler olarak ticari kazanç sayılması ve bu kapsamda değerlendirilmesi gerekir.

 Futures sözleşmesini risk sıfırlamak (hedge) amacıyla yapan işletmelerde sözleşmeden elde edilen gelir, işlem sonunda gelir tablosuna alınıp, ticari kazanç olarak vergilendirilecektir. Futures sözleşmelerinin gerçek kişiler tarafından yapıldığı işlemlerde ise hisse senetleri dışında kalan diğer menkul kıymetlerin elden çıkarılmasından doğan gelir arızi kazanç ve değer artış kazancı kapsamında değerlendirilip vergilendirilecektir.[38]

 

1.3.2.BSMV Açısından Değerlendirilmesi

Futures işlemlerinin bankalar aracılığı ile yapılması zorunlu değildir. Yatırımcı futures işlemlerini eğer bankalar aracılığı ile yapıyorsa ya da bir bankanın sözleşmeyi satın alması durumu geçerliyse BSMV vardır ama borsaya kayıtlı kuruluşlar üzerinden yapılan alımlarda BSMV yoktur.[39]

 

1.3.3.Damga Vergisi Açısından Değerlendirilmesi

 Futures sözleşmeleri karşılıklı irade beyanı ile imzalanan sözleşmeler olduğundan dolayı damga vergisine tabidir. Fakat bu noktada Sermaye Piyasası Kurulu’nun 138.maddesi devreye girmektedir. SPK’nin 138/5.maddesinde; “Borsa İstanbul Anonim Şirketinin esas sözleşmesinin tescil edilmesi ile İstanbul Menkul Kıymetler Borsasının ve İstanbul Altın Borsasının her türlü varlıkları, borçları ve alacakları, hakları ve yükümlülükleri, elektronik ortamdakiler de dâhil olmak üzere her türlü kayıtları ve diğer belgeleri bir bütün olarak, bu maddede yer alan istisnalar dışında, herhangi başka bir işleme gerek kalmaksızın Borsa İstanbul Anonim Şirketine devrolunmuş sayılır. Şu kadar ki, mülkiyeti İstanbul Menkul Kıymetler Borsasına ait ekli (2) sayılı listede belirtilen taşınmaz mal ve üzerindeki muhdesatı Kurula devredilmiştir. Mülkiyeti İstanbul Menkul Kıymetler Borsasına ait ekli (3) sayılı listede belirtilen taşınmazlar bedelsiz olarak tapuda resen Hazine adına tescil edilir ve Milli Eğitim Bakanlığına tahsis edilmiş sayılır. Ekli (3) sayılı listedeki taşınmazların kullanım amacı hususunda Maliye Bakanlığının uygun görüşü aranır. Mülkiyeti İstanbul Menkul Kıymetler Borsasına ait ekli (4) sayılı listede belirtilen taşınmazlar bedelsiz olarak tapuda resen Hazine adına tescil edilir. Ekli (4) sayılı listedeki taşınmazlar, üzerindeki yapılar ile birlikte, ilk on beş yılı bedelsiz olmak üzere yirmi dokuz yıllığına doğrudan Borsa İstanbul Anonim Şirketinin kullanımına bırakılır. Borsa İstanbul Anonim Şirketinin kullanımına bırakılan taşınmazların kullanım amacı, kullanım bedeli, yapım, inşaat ve tadilat esasları ile diğer hususlara ilişkin olarak Borsa İstanbul Anonim Şirketi ile protokol yapmaya Hazine Müsteşarlığı yetkilidir. Bu fıkranın birinci cümlesi uyarınca yapılacak devir sonrasında, Hazine ve Kurula devredilen gayrimenkuller dışındaki varlıklar ile yükümlülükler arasındaki müspet fark, Borsa İstanbul Anonim Şirketinin kuruluş sermayesini oluşturur. Bu fıkra kapsamında yapılacak işlemler veraset ve intikal vergisinden, harçtan ve düzenlenecek kâğıtlar damga vergisinden müstesnadır.”[40] denilerek bu işlemler damga vergisinden muaf tutulmuştur.

 

1.3.4.Katma Değer Vergisi Açısından Değerlendirilmesi

 KDVK’nin 2.maddesinin 2.fıkrasında; “Bir mal üzerindeki tasarruf hakkının iki veya daha fazla kimse tarafından zincirleme âkit yapılmak suretiyle, malın bu arada el değiştirmeden doğrudan sonuncu kişiye devredilmesi halinde, aradaki safhaların her biri ayrı bir teslimdir.”[41] hükmü geçmektedir. Buradan çıkan sonuç ise; ayrı ayrı yapılan her teslim KDV’ye tabidir. Fakat fiziki bir teslimin olmadığı ve futures sözleşmelerinin nakdi uzlaşma ile kapatılması durumunda, herhangi bir teslim ve hizmet söz konusu olmadığı için taraflar arasında el değiştiren, sözleşme konusu mal ya da finansal değerin spot piyasa fiyatı ile sözleşme arasındaki fark, katma değer vergisine tabi olmayacaktır.[42] Dolayısıyla Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nda işlem gören futures sözleşmeleri KDV’den istisnadır.[43]

 

1.4.Opsiyon İşlemlerinin Vergisel Açıdan Değerlendirilmesi

 1.4.1. Gelir Vergisi Açısından Değerlendirilmesi

 Bu durum aracı kurumlar açısından değerlendirildiğinde; aracı kuruluşların anonim şirket olarak kurulması gerekliliği ortaya çıkmaktadır ve SPK’ya göre elde edilen kazanç ticari kazanç olarak değerlendirilmektedir.

Gelir Vergisi Kanunu’nun 80.maddesinin 1.fıkrasına göre “İvazsız olarak iktisap edilenler ile tam mükellef kurumlara ait olan ve iki yıldan fazla süreyle elde tutulan hisse senetleri hariç, menkul kıymetlerin veya diğer sermaye piyasası araçlarının elden çıkarılmasından sağlanan kazançlar.”[44] değer artış kazancı olarak değerlendirilecek ve buna göre vergilendirilecektir.

Gerçek kişilerin ise organize olmayan tegahüstü piyasalarda elde ettiği gelirler sermaye hareketinin olmaması nedeniyle menkul kıymet olarak kabul edilse dahi menkul sermaye iradı olarak değerlendirilmemelidir. GVK’nin 82.maddesinin 1.fıkrasına göre “Arızî olarak ticarî muamelelerin icrasından veya bu nitelikteki muamelelere tavassuttan elde edilen kazançlar.” hükmü söz konusu olduğu için menkul sermaye iradı olarak değerlendirilmeyen bu kazançlar arızi kazanç olarak değerlendirilip vergilendirilecektir.[45]

 

1.4.2.BSMV Açısından Değerlendirilmesi

             Opsiyon sözleşmeleri, futures işlemleri gibi genelde organize borsalarda nadiren tezgahüstü piyasalarda işlem gören sözleşmelerdir. İşleme bir bankanın aracı olması ya da taraflardan birinin banka olması durumunda BSMV doğacaktır fakat bankanın aracı ve ya taraf olmadığı durumlarda BSMV’den söz edilmeyecektir.

1.4.3.Damga Vergisi Açısından Değerlendirilmesi

             Opsiyon işlemlerine bir bankanın aracı olması ve ya taraf olması durumunda bu sözleşmeler, damga vergisinden istisna olacaktır. Borsada işlem gören opsiyon sözleşmeleri SPK kapsamında damga vergisinde istisnadır. Ancak nadir de olsa tezgahüstü piyasalarda da işlem görebilen opsiyon sözleşmeleri 488 sayılı Damga Vergisi Kanunu’nun Ekli 1 sayılı tablosuna göre binde 8,25 oranında damga vergisine tabidir.

1.4.4.Katma Değer Vergisi Açısından Değerlendirilmesi

             Opsiyon sözleşmelerini KDV kapsamında değerlendirmek için opsiyon hakkının kullanılması ve kullanılması çerçevesinden değerlendirmek gerekir. Opsiyon hakkının kullanılması durumunda opsiyon satıcısı tarafından bir teslim vardır ve bu işlem KDV’ye tabidir.[46]

Katma Değer Vergisi’nin 17.maddesinin 4.bendinin f fıkrasına göre, konusu; döviz, altın, külçe gümüş, döviz, para, hisse senedi ve tahvil gibi kıymetlerden oluşan sözleşmelere ilişkin teslimler KDV’den istisnadır.

Opsiyon hakkının kullanılmaması durumunda sadece opsiyon priminin ödenmesini gerektiren durumlarda Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinde elde edilen gelirlerin vergilendirilmesi raporuna göre opsiyon primleri üzerinden KDV hesaplaması yapılmamaktadır.

 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

VADELİ İŞLEM PİYASASI ÜRÜNLERİ İLE İLGİLİ UYGULAMALAR

 Bu bölümde, önceki bölümlerde aktarmaya çalıştığım türev ürünlerin özellikleri üzerinden kısa bir şekilde geçip farklı uygulama örneklerine yer verdim.

 

 1.UYGULAMALAR

1.1.Swap İşlemleri ile İlgili Uygulamalar

 Örnek 1: Bu örneğimizde bir banka tarafından swap yapıldığında nasıl bir tablo ortaya çıktığına bakacağız.

Müşterinin vadesiz mevduatında 1.000.000 Euro olsun. Bu 1.000.000 Euro; 1 ay sonra ithalat ödemesi olarak transfer edilecek. Ancak müşterinin geçici süreli TL ihtiyacı doğuyor. Euro satıp TL alabilir ve bir ayın sonunda da tekrar TL verip transfer edeceği 1.000.000 Euro’yu alabilir. Ama bu durum kur riski taşıyacaktır ve müşteri bunu istememektedir. Bu durumda müşteri bankadan swap puan alarak, bugünkü kur üzerinden dövizini satar kendine, TL yaratır ve aynı anda, vade tarihinde spot fiyat + swap puanı =forward fiyattan sattığını geri almak üzere anlaşır. Bu durumda vadedeki Eur/TL kuru önemli değildir. Alış ile satış fiyatı arasındaki fark sadece swap puanı kadar olduğundan müşterinin tek maliyeti bu swap puanı kadardır.

İki Fiyat arasındaki Fark: Para birimlerinin faiz farkından oluşan swap puandır.

Faizi yüksek olan para, düşük olanla değiştirildiğinde müşteri swap puan kadar prim kazanır. Faizi düşük olan para yüksek olanla değiştirildiğinde müşteri swap puan kadar prim öder. En basit tabiriyle değişken faiz oranının değişken faiz oranıyla değişimidir.

                                           Alış                 Satış

Spot Euro TL                     1,8220            1,8240

Euro Faizi                           % 4                   %4,5

TL Faizi                              %15                  %16

 

Vadede bankanın Euro satışı için kur:

 

                                    1 +  [ 16 %   *  (30  /  360)]

        = 1,8220  *     ——————————————-

                                    1 +  [  4%   *  (30  / 360)]

        

         =1,8402 TL

 

Euro vadesiz mevduat faizi ile TL kredi faizi değiştirilmiştir. Müşteri Euro’sunu 1,8220 TL’den bugün itibariyle bankaya satar. Banka, 1 ay sonra 1,8220 + 0,0182 = 1,8402 TL’den müşterinin Euro’sunu geri satacaktır. Böylece müşteri kur riski almadan vadesi süresince Euro yerine TL kullanır ve bu iş için sadece piyasadaki faiz farkına katlanmış olur. Bu işlemin firmaya maliyet ise 18.200 TL’dir. (1.000.000 * 0,0182 = 18.200 TL)

 

Örnek 2: Bir yatırımcı, getirisi %11 (yıllık tahvil bazında) olan 3 yıl vadeli bir tahvili satın almıştır. Yatırımcı swap işlemi yaparak 6 aylık LİBOR’a karşılık (LİBOR 6 aylık para piyasası bazında), %10,50 (Yıllık tahvil bazında) ödemeyi kabul etmiştir. Bu finansal varlık swap işleminde yatırımcının net kazancı ne kadardır.

 

Yıllık tahvil bazında (YTB) = %11 olduğu durumda 6 aylık tahvil bazlı getiri;

6TB= [ (1 + YTB)^1/2  – 1 ] * 2                    6TB= [ (1 + 0,11)^1/2  – 1 ] * 2 = %10,713

 

Buradan hareketle, altı aylık para piyasası bazlı (PPB) getiri oranı aşağıdaki gibi hesaplanacaktır.

 

6PPB = 6TB * (360/365)                  6PPB = 0,10713 * (360/365) = %10,566

 

Benzer formüller kullanılarak yatırımcının swap işlemi dolayısıyla yapması gereken ödeme hesaplanabilir.

 

6TB= [ (1 + 0,105)^1/2  – 1 ] * 2 = %10,238

6PPB = 0,10238 * (360/365) = %10,098

 

 Yatırımcının tüm pozisyonu yukarıda hesaplandığı şekliyle aşağıda verilmiştir. Tahvil elde edilecek kazanç; %11 (YTB) =       %10,713 (6TB) =      %10,566 (6PPB)

Swap Ödemesi;                      %10,50 (YTB) =  %10,238 (6TB) =     %10,098 (6PPB)

 

Dolayısıyla yatırımcı finansal varlığıyla swap işlemi yapmakla LIBOR üzerine yaklaşık olarak (%10,566 – %10,098 = 0,468 ) 47 baz puan[47] daha fazla kazan sağlamaktadır.

 

1.2.Forward İşlemleri ile İlgili Uygulamalar

 Forward                                 1+ [ (Döviz2 Alış Faizi * (Gün/360) ]

Alış Kuru        = Spot Alış * ———————————————–

1+ [ (Döviz1 Satış Faizi*(Gün/360) ]

 

Forward                                 1+ [ (Döviz2 Satış Faizi * (Gün/360) ]

Satış Kuru       = Spot Satış * ————————————————-

1+ [ (Döviz1 Alış Faizi*(Gün/360) ]

 

Forward kur =   Spot Kur + Swap Kur

Swap Puan =     Forward kur – Spot Kur

 

Örnek 1:

Alış               Satış

Spot USD/TL                            1,1700             1,1710

USD Faizi                                  %3                  %3,5

TL Faizi                                    %15,20           %16,30

 

Forward                                 1+ [ (%15,20 * (30/360) ]

Alış Kuru        = 1,1700  *   ———————————–

1+ [ ( %3,5 * (30/360) ]

 

Swap Puan =       1,1813 – 1,1700 = 0,0113 TL

 

• Daha sonra alınacak USD, bugünden %3,5 faize katlanarak borç alınır
• Satılan USD karşılığı alınan TL %15,20 faizle yatırım yapılır,
• Vade sonunda gelen dövizle alınan USD borcu sıfırlanır.

 

Forward                                 1+ [ (%16,30 * (30/360) ]

Satış Kuru       = 1,1710  *   ———————————–

1+ [ ( %3 * (30/360) ]

 

Swap Puan =       1,1840 – 1,1710 = 0,013 TL

 

• Daha sonra satılacak USD karşılığı TL %16,30 faizle borçlanılır,
• Daha sonra satılacak USD bugünden 1,1710 cari kur ile sayın alınır,
• Alınan USD ile yatırım yapılır,
• Vade sonunda gelen TL ile alınan TL borcu sıfırlanır.

 

Örnek 2: Bir firmanın ihracat bedelleri Dolar, ithalat giderleri ise Euro’dur. Firma’nın üç ay sonra 2.000.000 milyon Euro tutarında yüklü bir ithalat ödemesi bulunmaktadır ve Euro/Dolar paritesi son zamanların en düşük seviyesi olan 1,4500 seviyesinde işlem görmektedir. Yurtdışı piyasalardaki beklenti, paritenin bu seviyelerden yukarı gideceği yönündedir. Bu firmaya hedging (korunma) amaçlı hangi ürün önerilir ve nasıl hesaplanır?

 

Öneri: Firmaya vadede Euro alış, USD Satış Parite Forwardı önerilir.

Swap puan=    1,4500 * (%3 – %4) * 90

360 * 100

= – 0.0036

Vadedeki parite= 1,4500 + (-0.0036)

1.4464’den Euro alır.

 

Örnek 3: ABD’de yıllık faiz oranı %3, Türkiye’de ise %13 olsun. Spot piyasada bir ABD doları 1,9 TL değerindedir. Bu veriler çerçevesinde bir yıl vadeli forward piyasada bir ABD doları kaç TL değerinde olacaktır? (Basit faiz uygulanacaktır)

 

F – S  =  i _T – i _A                            S: ABD doları karşılığı TL

S                                                   i _{T :} Türkiye’deki faiz oranı

i _{A :} ABD’deki faiz oranı

 

 

Döviz paritesi teorisine göre; bir yıl sonra bir ABD dolarının yaklaşık olarak 2,09 TL’ye eşit olacağı beklenmektedir.

1.3.Futures İşlemleri ile İlgili Uygulamalar

 Örnek 1: 3 ay vadeli Euro faiz oranı futures sözleşmeler organize olmuş borsada işlem görmektedir. Sözleşmeye konu olan finansal ürün Euro faiz oranı olup, sözleşme büyüklüğü 1.000.000 Euro ve 90 günlük vade 90/360’a göre hesaplanmaktadır. Sözleşme sahibi, sözleşmesini vade sonuna kadar tutabileceği gibi, vadesi dolmadan karşı işlemle pozisyonunu kapatabilir. Vadeli işlem sözleşmesinin yapıldığı tarihten itibaren vade sonuna kadar veya pozisyonun kapatıldığı tarihe kadar her gün taraflar arasında tespit edilen teminat marjı oranları çerçevesinde nakit transferi gerçekleşir.

Vade sonunda standartlaştırılmış şartlar çerçevesinde taraflar ya nakit uzlaşma ya da fiziki teslimat yoluyla yükümlülüklerini yerine getirirler. İngiltere LIFFE Borsası’nda teslimat anlaşmasının son bulacağı ayın son Çarşamba’sından bir önceki iş gününde yerine getirilir. ABD’de ise Ocak, Mart, Nisan, Haziran, Temmuz, Eylül, Ekim ve Kasım aylarının son Çarşamba günü teslimat işlemleri tamamlanır. Vadeli işlem sözleşmesinde taraflar birbirine karşı değil, piyasanın takas işlemlerini gerçekleştiren Takas Merkezi’ne karşı sorumludur. Bu nedenle, tarafların karşı tarafın kredi riskiyle uğraşmaları gerekmemektedir. Futures işlemlerinin yapıldığı borsaların çalışma saatleri farklılıklar göstermektedir. Örneğin Türkiye’de İMKB bünyesinde faaliyet gösteren döviz futures piyasasının çalışma saatleri 10:00-14:00 arasında olup tek bir seansta işlemler yapılmaktadır. İngiltere’de 07:30-16:00 saatleri arasında futures işlemleri yapılabilmektedir. ABD’de hafta içi her iş gününde Chicago saatiyle saat 07:20-14:00 saatleri arasında işlem yapılmaktadır. Pazartesi – Perşembe günleri normal çalışma saatleri dışında 14:30-07:05 saatleri arasında, Pazar günleri ise normal çalışma saatleri dışında borsa dışında bilgisayar bağlantılı futures işlemler yapılmaktadır. Futures piyasada fiyatlar serbest piyasa şartlarına göre arz ve talep dengesine göre belirlenmekte, faiz oranı anlaşmalarında fiyat aktarımları faiz oranı olarak değil, endeks olarak aktarılmaktadır. Endeks ise 100 eksi piyasanın uyguladığı faiz oranı olarak hesaplanmaktadır. Dolayısıyla, fiyatı 92,33 olan sözleşme için uygulanan faiz oranı %7,67 (100-92,33) olduğu anlaşılır.

Fiyat değişimleri 0,005 birim olarak kabul edilmektedir. Minimum fiyat değişimlerine “tick” denmektedir ve yatırımcının minimum kar veya zararı 12,50 EURO olmaktadır. Bu, aşağıdaki gibi hesaplanmaktadır.

(Sözleşme Tutar) * (Fiyat Değişimi) * (Gün/Yıl) = 1.000.000 EU * %0,005 * (90/360)

=12,50 EURO

Kısa vade faiz oranı temel alınarak yapılan futures sözleşmelerin fiyatı ve sözleşmeyi satın alan açısından kar veya zarar pozisyonu aşağıdaki formülle hesaplanmaktadır.

 

Fiyat= 100 – (Yorumlanmış Forward – Forward Faiz Oranı * 100)

 

Sözleşmeyi satın alanın

kar/zarar pozisyonu=              (Sözleşme tutarı) *   Satış fiyatı – satın alma fiyatı *      n

100                        12

 

Örnek 2: Bir futures piyasa spekülatörünün Borsa İstanbul’a konu olan bir futures sözleşmesini 1 Temmuz Saat 11:00’da satın aldığı varsayılmaktadır. İşlemin gerçekleştiği anda futures fiyatı 2.000’dir. Seans kapandığında ise futures fiyatı 1.975’e düşmüştür. Sözleşmeye konu olan futures sözleşme 20 TL * Endeks olarak hesaplandığından future sözleşmeyi satın alan spekülatörün pozisyonu 20 TL * (1.975-2.000)= -500 TL kadar değişecektir. Bu günlük kayıp tutarı, aynı gün aracı kurum tarafından spekülatörün hesabından çekilecektir. Anlık kazanç veya kayıp tutarlarının hesaplara yansıtma işlemine market to market denmektedir. Spekülatörün 500 TL’lik kaybı, sözleşmeyi satan tarafa kazanç olarak gitmektedir. Satın alanın 500 TL’lik kaybı, satıcının hesabına kredi (kazanç) olarak yazılmaktadır.

 

1.4.Opsiyon İşlemleri ile İlgili Uygulamalar

Örnek 1:  Firmanızın Opsiyon aldığı örnek üzerinden gidelim :

Firmanız Usd Put / TL Call (Usd Satış / TL Alış ) opsiyonu alır .

 

İşlem Detayları :

Cari Kur: 1.8880

Opsiyon Vadesi: 90 Gün                                                                                                                                         Nakit takas: 90 Gün

Opsiyon Kuru: 1.9210  (Örnekte Forward kur alınmıştır. Müşteri tercihine göre değişir)

İşlem tutarı: 500.000 USD

Opsiyon Primi: 16.600 USD

– Vadede kurlar 1,9210’ dan düşük kaldığı takdirde opsiyonunuzu kullanır ve

bozumunuzu 1,9210’ dan yaparsınız.

– Şayet kurlar vadede 1,9210’ dan yüksek kalırsa opsiyonunuzu kullanmanıza gerek kalmaz.  Piyasa kurları 1,9210’ dan daha yüksek olduğu için bozumunuzu piyasa kurundan yapabilirsiniz.

 

Sonuç olarak vadede aleyhinize sonuçlanacak bir kambiyo işleminden korunmayı  garanti altına almış olursunuz.

 

 

Örnek 2: Tabloda verilen Beko satın alma opsiyonu sözleşmesi için Orhan, 200 TL prim ödemesinde bulunmuştur. Vade sonu olan Ekim ayında değişik fiyat düzeylerinde, x, oluşabilecek kar/zarar durumunu, y, analiz ediniz.

 

X (Beko Fiyat)	4.000	4.500	5.000	5.500	6.000
W (Kazanç)	0	0	0	500	1.000

 

Orhan, satın alma opsiyonu sözleşmesi satın alan taraf olduğu için, karşı tarafa opsiyon sözleşmesinin yapıldığı gün prim miktarını hemen öder. Eğer opsiyon vade içerisinde veya vade sonunda satın alan tarafından işleme koyulursa, o zaman aradaki fark kadar kazanç sağlanmış olur. Eğer opsiyon sözleşmesi satın alan kişi tarafından işleme konmazsa, toplam zararı ödediği prim kadar olur.

 

X (Beko Fiyat)	4.000	4.500	5.000	5.500	6.000
W (Kazanç)	-200	-200	-200	300	800

 

 

 

SONUÇ

Çalışmamızın ilk bölümünde türev ürünlerin dünyadaki ve ülkemizdeki tarihsel gelişimine, türev ürünlerin kavramsal içeriklerine, avantajlarına ve dezavantajlarına, türev ürün çeşitlerine ve türev ürün araçlarının kendi aralarındaki durumlarına değindik. İkinci bölümde türev ürünlerin vergisel açıdan değerlendirilmesine değindik. Üçüncü ve son bölümde ise türev ürünlerle ilgili güncel uygulamalara yer vererek çalışmanın daha iyi anlaşılmasını sağlamaya çalıştık ve günlük hayatta türev ürünlerin değerlendirmesini yaptık.

Finansal kurumlar, üreticiler ve bireysel yatırımcılar için gelecek belirsizdir. BU belirsizlik bir risk doğurmaktadır. Türev ürün araçları bu riski minimize edecek finansal enstrümanlardır. Fakat bu ürünleri kullanabilmek için piyasadaki finansal kuruluşlardan destek alınmalıdır.

Ülkemizde türev ürünler henüz yeni gelişmektedir ve gelişmiş piyasalarda faiz riskinin yönetilmesi söz konusu iken ülkemizde daha çok kur riskinden korunmak için tercih edilmektedir.

Ülkemizdeki finansal piyasaların gelişme trendine baktığımızda türev ürünlerin ileri ki dönemlerde daha etkin bir şekilde kullanılacağını söyleyebiliriz. Fakat bu gelişmeye paralel olarak uygun vergisel çalışmaların yapılması ve zeminin hazırlanması gerekmektedir. Böylece  gelişen teknolojiye paralel olarak finansal piyasa araçlarının da çeşitlilik arz etmesi karşısında hem devlet, vergi gelirlerini arttıracaktır hem de piyasa aktörleri faiz, enflasyon ve kur farklılıklarından korunmuş olacaktır. Dolayısıyla detaylı ve iyi bir vergisel zemine ihtiyaç vardır.

 

 

 

 

KAYNAKLAR

 

Kitaplar

 

Akçaoğlu E, Finansal Türev Ürünlerin Vergilendirilmesi, Turhan Kitabevi, Ankara, 2002

 

Brealey R, Myers S, Marcus A, Principles of Corporate Finance, Literatür Yayıncılık, İstanbul, 2009

 

Ceylan A, ve Korkmaz T, Sermaye Piyasası ve Menkul Değer Analizi, Ekin Kitabevi, Bursa, 2000

 

Chambers N, Türev Piyasalar, Beta Yayınları, İstanbul, 2009

 

Erdem Y, “Vadeli İşlem Piyasaları Forward ve Futures ve Türkiye’de Oluşumun Ekonomik Şartları”, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş., Ocak 1993

 

Ersan İ, Finansal Türevler, 2.Baskı, Literatür Yayınları,  İstanbul, 1998

 

Korkmaz T, Pakkaya M, Excel Uygulamalı Finans Matematiği, Ekin Kitabevi, 2005

 

Toroslu V, Çağdaş Finansal Teknikler, Beta Yayıncılık, İstanbul, 2000,: s.130.

 

Söyler H, Swap İşlemlerinin Vergi Mevzuatı Karşısında Durumu, İstanbul, 2003, s.1

 

 

 

Makaleler

 

Arıkan A.N., “Dövize Dayalı Olarak Yapılan Forward İşlemlerinin İşleyişi ve Vergi

 

Gündoğdu M, “Forward İşlemlerinin Niteliği Forward İşlemlerine Bağlı Olarak Gelirin ve Kanunen Kabul Edilmeyen Giderlerin Peçelenmesi”, Vergi Sorunları, S.138, Mart-2000

 

İşleyen İ.Ş, “Döviz Kuru Riskini Azaltmanın En Etkin Yolu Forward İşlemleri”, Mali Çözüm Dergisi, S. Mayıs-Haziran 2011

 

Karacay N, Durmuşkaya S, “Opsiyon Sözleşmelerine İlişkin İşlemlerin Muhasebeleştirilmesi”, Mali Çözüm Dergisi, Nisan-Mayıs 2006

 

Kaygusuzoğlu M, “Finansal Türev Ürünlerden Forward Sözleşmeleri ve Muhasebe İşlemleri”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt:25 , S.2, 2011

 

Toruslu V, “Swap İşlemleri”, Mali Çözüm Dergisi, S.47

 

Yılmaz B, Şahin İ.E, “Türev Ürünlerinden Swap İşlemlerinin Mali Risk Yönetiminde Kullanılması”, İİBF Ekonomik ve Sosyal Araştırma Dergisi

 

Tezler

 

Avşar T, “Vadeli İşlem Piyasaları ve Vergilendirme”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara-2004

 

Belma B, Türev Piyasası İşlemlerinin Vergilendirilmesi ve Örnek Ülke Uygulamaları (Uzmanlık Yeterlilik Tezi), Ankara-2005

 

Çiftçi Ö.H., Türev Piyasalar ve Bankacılık Sektöründeki Uygulamalar (Yüksek Lisans Bitirme Projesi), Isparta-2011

 

Özdemir, L.M, İşletmelerde Döviz Kuru Riskinde Korunma Yöntemleri (Yüksek Lisans Tezi), Afyonkarahisar-2005

 

Özgün M, Futures İşlemleri ve Vergilendrilmesi (Yüksek Lisans Tezi), Denizli-2010

Şen İ, Türev Ürünlerden Swap, Forward, Futures, Opsiyon İşlemleri ve Türkiye’de Vergilendirmelerinin Analizi ve Değerlendirilmesi (Yüksek Lisans Tezi), Ankara-2010

 

Vural T, Türev Piyasalar ve Forward İşlemlerinin Vergilendirilmesi (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul-2006

 

 

Diğer

 

Beş Seri No’lu Kurumlar Vergisi Genel Tebliği

 

Borsa İstanbul,  http://borsaistanbul.com/urunler-ve-piyasalar/urunler/opsiyon-sozlesmeleri Erişim: 9 Temmuz 2013

 

Gelir İdaresi Başkanlığı, http://www.gib.gov.tr/index.php?id=1028 Erişim: 20  Temmuz 2013

 

Gelir İdaresi Başkanlığı, http://www.gib.gov.tr/index.php?id=1028 Erişim: 20  Temmuz 2013

 

Gelir İdaresi Başkanlığı,

http://www.gib.gov.tr/fileadmin/mevzuatek/eski/damgavertum2tarife.html Erişim : 20 Temmuz 2013

 

Gelir İdaresi Başkanlığı, http://www.gib.gov.tr/fileadmin/mevzuatek/eski/damga55_ek1.pdf Erişim: 20 Temmuz 2013

 

Mevzuatı Geliştirme ve Yayın Müdürlüğü, http://www.mevzuat.gov.tr/Metin.Aspx?MevzuatKod=1.3.6802&MevzuatIliski=0&sourceXmlSearch=  Erişim: 20 Temmuz 2013

 

Opsiyon Avantajları-Dezavantajları, Turkishtime Dergisi, Ağustos-2011, S.112, s.137

 

Resmi Gazete, http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/12/20121230-1.htm Erişim: 20 Temmuz 2013

 

Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler Kılavuzu, İMKB Yayınları, 14.Basım, İstanbul, 1999, s.463.

 

Stratejik Düşünce Enstitüsü, http://www.sde.org.tr/tr/haberler/1955/vadeli-islem-piyasasi-ve-olasi-yararlari.aspx Erişim: 4 Temmuz 2013.

 

Türkiye Bankalar Birliği, http://www.tbb.org.tr/Content/Upload/Dokuman/1536/Denizli_Sanayi_Odasi_Ortak_Sunum_08032011.pdf Erişim: 14 Temmuz 2013

 

Türkiye Bilimler Akademisi, http://www.acikders.org.tr/pluginfile.php/3399/mod_resource/content/2/T%C3%BCrev_Ara%C3%A7lar_Piyasas%C4%B1.pdf  Erişim: 3 Temmuz 2013.

 

T.C. Resmi Gazete, http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/22352.pdf&main=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/22352.pdf  Erişim: 3 Temmuz 2013.

 

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Terimler Sözlüğü, http://www.tcmb.gov.tr/yeni/iletisimgm/sozluk.htm#aciksatis,  Erişim: 6 Temmuz 2013.

 

Usul Kanunu Açısından Değerlemesi”, Vergi Dünyası, S.259, Mart 2003

 

 

[1] Türkiye Bilimler Akademisi, http://www.acikders.org.tr/pluginfile.php/3399/mod_resource/content/2/T%C3%BCrev_Ara%C3%A7lar_Piyasas%C4%B1.pdf  Erişim: 3 Temmuz 2013.

[2] Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler Kılavuzu, İMKB Yayınları, 14.Basım, İstanbul, 1999, s.463.

 

[3] T.C. Resmi Gazete, http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/22352.pdf&main=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/22352.pdf  Erişim: 3 Temmuz 2013.

[4] Stratejik Düşünce Enstitüsü, http://www.sde.org.tr/tr/haberler/1955/vadeli-islem-piyasasi-ve-olasi-yararlari.aspx Erişim: 4 Temmuz 2013.

[5]TürkiyeCumhuriyetMerkezBankası Terimler Sözlüğü, http://www.tcmb.gov.tr/yeni/iletisimgm/sozluk.htm#aciksatis,  Erişim: 6 Temmuz 2013.

[6] Beş Seri No’lu Kurumlar Vergisi Genel Tebliği

[7] Ersan İ, Finansal Türevler, 2.Baskı, Literatür Yayınları,  İstanbul, 1998: s.166.

[8] Ceylan A, ve Korkmaz T, Sermaye Piyasası ve Menkul Değer Analizi, Ekin Kitabevi, Bursa, 2000:   s.245

[9] Brealey R, Myers S, Marcus A, Principles of Corporate Finance, Literatür Yayıncılık, İstanbul, 2009: s.358

[10] Yılmaz B, Şahin İ.E, “Türev Ürünlerinden Swap İşlemlerinin Mali Risk Yönetiminde Kullanılması”, İİBF Ekonomik ve Sosyal Araştırma Dergisi, s.396.

[11] Toroslu V, Çağdaş Finansal Teknikler, Beta Yayıncılık, İstanbul, 2000,: s.130.

[12] Arıkan A.N., “Dövize Dayalı Olarak Yapılan Forward İşlemlerinin İşleyişi ve Vergi Usul Kanunu Açısından Değerlemesi”, Vergi Dünyası, S.259, Mart 2003, s.55.

[13] İşleyen İ.Ş, “Döviz Kuru Riskini Azaltmanın En Etkin Yolu Forward İşlemleri”, Mali Çözüm Dergisi, S. Mayıs-Haziran 2011, s.179

[14] Kaygusuzoğlu M, “Finansal Türev Ürünlerden Forward Sözleşmeleri ve Muhasebe İşlemleri”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt:25 , S.2, 2011,  s.139

[15] Akçaoğlu E, Finansal Türev Ürünlerin Vergilendirilmesi, Turhan Kitabevi, Ankara, 2002:  s.20.

 

[16] Chambers N, Türev Piyasalar, Beta Yayınları, İstanbul, 2009: s.24

[17] Borsa İstanbul,  http://borsaistanbul.com/urunler-ve-piyasalar/urunler/opsiyon-sozlesmeleri Erişim: 9 Temmuz 2013

[18] Brealey R, Myers S , Marcus A, a.g.e, s.357

[19] Karacay N, Durmuşkaya S, “Opsiyon Sözleşmelerine İlişkin İşlemlerin Muhasebeleştirilmesi”, Mali Çözüm Dergisi, Nisan-Mayıs 2006, S.75, s.89

[20] Korkmaz T, Pakkaya M, Excel Uygulamalı Finans Matematiği, Ekin Kitabevi, 2005, s.424

[21] Korkmaz T, Pekkaya M, a.g.e., s.424

[22] Avşar T, “Vadeli İşlem Piyasaları ve Vergilendirme”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara-2004, s.28

[23] Toruslu V, “Swap İşlemleri”, Mali Çözüm Dergisi, S.47, s.59-60

[24] Türkiye Bankalar Birliği, http://www.tbb.org.tr/Content/Upload/Dokuman/1536/Denizli_Sanayi_Odasi_Ortak_Sunum_08032011.pdf Erişim: 14 Temmuz 2013

[25] Erdem Y, “Vadeli İşlem Piyasaları Forward ve Futures ve Türkiye’de Oluşumun Ekonomik Şartları”, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş., Ocak 1993, s.43

[26] Türkiye Bankalar Birliği, http://www.tbb.org.tr/Content/Upload/Dokuman/1536/Denizli_Sanayi_Odasi_Ortak_Sunum_08032011.pdf Erişim: 14 Temmuz 2013

 

[27] Çiftçi Ö.H., Türev Piyasalar ve Bankacılık Sektöründeki Uygulamalar (Yüksek Lisans Bitirme Projesi), Isparta-2011, s.11

[28] Özdemir, L.M, İşletmelerde Döviz Kuru Riskinde Korunma Yöntemleri (Yüksek Lisans Tezi), Afyonkarahisar-2005, .47

[29]Opsiyon Avantajları-Dezavantajları, Turkishtime Dergisi, Ağustos-2011, S.112, s.137

[30] Söyler H, Swap İşlemlerinin Vergi Mevzuatı Karşısında Durumu, İstanbul, 2003, s.1

[31] Gündoğdu M, “Forward İşlemlerinin Niteliği Forward İşlemlerine Bağlı Olarak Gelirin ve Kanunen Kabul Edilmeyen Giderlerin Peçelenmesi”, Vergi Sorunları, S.138, Mart-2000, s.72.

[32] Söyler, Halil, a.g.e, s.4

[33] Akçaoğlu E, Finansal Türev Ürünlerin Vergilendirilmesi, Turhan Kitabevi, Ankara, 2002: s.102-103

[34] Vural T, Türev Piyasalar ve Forward İşlemlerinin Vergilendirilmesi (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul-2006, s.66.

[35] Mevzuatı Geliştirme ve Yayın Müdürlüğü, http://www.mevzuat.gov.tr/Metin.Aspx?MevzuatKod=1.3.6802&MevzuatIliski=0&sourceXmlSearch=  Erişim: 20 Temmuz 2013

[36] Gelir İdaresi Başkanlığı,

http://www.gib.gov.tr/fileadmin/mevzuatek/eski/damgavertum2tarife.html Erişim : 20 Temmuz 2013

[37] Gelir İdaresi Başkanlığı, http://www.gib.gov.tr/fileadmin/mevzuatek/eski/damga55_ek1.pdf Erişim: 20 Temmuz 2013

[38] Özgün M, Futures İşlemleri ve Vergilendrilmesi (Yüksek Lisans Tezi), Denizli-2010, s.9-10

[39] Şen İ, Türev Ürünlerden Swap, Forward, Futures, Opsiyon İşlemleri ve Türkiye’de Vergilendirmelerinin Analizi ve Değerlendirilmesi (Yüksek Lisans Tezi), Ankara-2010, s.93

[40] Resmi Gazete, http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/12/20121230-1.htm Erişim: 20 Temmuz 2013

[41] Gelir İdaresi Başkanlığı, http://www.gib.gov.tr/index.php?id=1028 Erişim: 20  Temmuz 2013

[42] Özgün, Mehmet, a.g.e, s.17

[43] Şen, İbrahim, a.g.e, s.102

[44] Gelir İdaresi Başkanlığı, http://www.gib.gov.tr/index.php?id=1028 Erişim: 20  Temmuz 2013

 

[45] Belma B, Türev Piyasası İşlemlerinin Vergilendirilmesi ve Örnek Ülke Uygulamaları (Uzmanlık Yeterlilik Tezi), Ankara-2005, s.50-51

[46] Akçaoğlu, E, a.g.e, s.88-89.

[47] Faiz oranlarındaki değişim